دیدگاه های مختلف در مورد ارتباط زن و مرد:

دیدگاه های مختلف در مورد ارتباط زن و مرد:

در این رابطه دو دیدگاه مخالف با تفاسیری دوگانه وجود دارد که به نظر می رسد هر دو دیدگاه، به یک اندازه مردود و مخدوش است.

1. دیدگاه سخت گیرانه

مطابق این دیدگاه افراطی، هر نوع ارتباط دختر و پسر و زن و مرد جز در صورت ناچاری ممنوع است؛ زیرا رابطه میان این دو، رابطه آتش و پنبه است. عقل برای دوری از خطر حکم می کند که این دو هرچه بیشتر از یکدیگر دور نگه داشته شوند. بر این مبنا، هر نوع ارتباط میان دو جنس مخالف، ممکن است باعث جرقه ای شود که کنترل آن در اختیار هیچ یک از طرفین نباشد. از این گذشته، تأثیرات منفی شنیدن صدای نامحرم و هر نوع مصاحبت با وی، در روح انسان قابل انکار نیست.

دیدگاه مذکور در تأیید صحت مدعای خویش، پاره ای از روایات را با تفسیری خاص نقل می کند که از آن جمله است: در روایتی از حضرت زهرا علیهاالسلام آمده است: «برای زنان بهتر است که هیچ مردی را نبینند و هیچ مردی نیز آنها را نبیند».⁽¹⁾

در نقد و بررسی این دیدگاه، توجه به نکات ذیل ضروری است:

الف) بر اساس فتوای بسیاری از فقها، اصل ارتباط و گفت وگو، معاشرت و مصاحبت، سلام و احوال پرسی میان زن ومرد با رعایت موازین اسلامی ممنوعیتی ندارد. زن و مرد می توانند صدای همدیگر را بشنوند؛ ولی اولاً، زن نباید صدای خود را به گونه ای ترقیق و تحسین کند که مرد را به گناه بکشاند و ثانیا، این گفت وگو به قصد لذت جنسی صورت نگیرد.

شهید مطهری روایاتی را که بر منع حضور زنان در جامعه دلالت دارد، بر توصیه اخلاقی حمل می کند، بدین معنا که مردان و زنان از خطرات ارتباط با هم آگاه شوند. سپس می گوید: «علت اینکه فقها به مضمون چنین جمله هایی فتوا نداده اند، ادله قطعی آیات و روایات و سیره معصومین علیهم السلام برخلاف مفاد ظاهر این تعبیرات است و به اصطلاح، ظاهر این جمله ها "معرض عنه اصحاب" است. بنابراین، این جمله ها حمل بر توصیه اخلاقی شده است و ارزش اخلاقی دارد نه فقهی».⁽²⁾ در واقع تفسیر صحیح این روایات، مصونیت روابط را شامل می شود، نه ممنوعیت را.

ب) هرچند به هیچ وجه نمی توان خطرات ناشی از روابط ناسالم میان دختر و پسر و زن و مرد را دست کم تلقی کرد، اما این امر نباید چنان باعث بدبینی گردد که هرگونه ارتباط میان دو جنس مخالف، غیرمجاز و ممنوع تلقی شود و در پاره ای از موارد، منافع و مصالحی که در این ارتباط وجود دارد، نادیده گرفته شود. شکی نیست که معاشرت و مصاحبت دو جنس مخالف می تواند در پاره ای از موارد یکی از لغزشگاه های بزرگ به حساب آید. اما آیا می توان به این دلیل حتی با رعایت های لازم، هرگونه ارتباطی را محکوم کرد.

2. دیدگاه سهل گیرانه

بر اساس این دیدگاه تفریطی، ایجاد هر نوع محدودیت و ممنوعیت در ارتباط میان زن و مرد، باعث برانگیختن حساسیت، افزایش التهاب و اشتیاق آنان می شود. انسان بر اساس اصل «الأنسان حریص علی مامنع»، وقتی در موردی با منع و محدودیت مواجه می شود، نسبت به آن حریص تر و کنجکاوتر می شود. ازاین رو، بهتر است که نحوه ارتباط دو جنس مخالف همان گونه ای باشد که دو جنس موافق با هم مرتبط اند. از این گذشته، اوضاع حاکم بر جامعه جهانی، جدایی دو جنس مخالف را از هم ناممکن گردانیده است؛ زیرا عصر حاضر، عصر ارتباطات و اطلاعات است. همان گونه که در این عصر، فرهنگ ها، ادیان و مذاهب به گفت وگو و ارتباط میان هم تن داده اند، باید ارتباط و مصاحبت میان همه افراد بشر را، فارغ از جنسیت، نژاد، رنگ، دین و مذهب، پذیرفت.

در نقد دیدگاه فوق، توجه به نکات زیر ضروری است:

الف) این نظریه به طور کامل با بسیاری از آیات و روایات و فتاوای فقها ناسازگاری دارد. آیات و روایات متعددی که در باب لزوم رعایت عفاف، حفظ حریم و ممنوعیت اختلاط دو جنس مخالف، حرمت خلوت زن و مرد نامحرم و تبرج و خودآرایی زنان در خارج از خانه آمده است، گویا این است که ساده انگاری و تساهل در روابط زن و مرد از دیدگاه اسلام کاملاً مردود است. توصیه فراوان اسلام به ازدواج و تشویق به آن در راستای حفظ دین نیز گویای این است که از دیدگاه اسلام، دختر و پسر مجرد در معرض خطر جدی قرار دارند. اسلام هرچند ارتباط زن و مرد را با رعایت موازین شرعی مجاز دانسته است، اما به اختلاط ها و مصاحبت های بی جهت روی خوش نشان نداده است. ازاین رو، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ، به نقل برخی از روایات، درب رفت و آمد مردان به مسجدالنبی را از درب رفت و آمد زنان جدا ساختند و فرمودند: «لوترکنا هذا الباب للنساء»⁽³⁾؛ «بهتر است این درب را برای زنان قرار دهیم». برای جلوگیری از اختلاط زن و مرد دستور فرمودند که مردان از وسط کوچه و زنان از کنار آن رفت و آمد کنند.⁽⁴⁾

ب) این نظریه که می گوید ممنوعیت ارتباط و اختلاط، باعث افزایش التهاب ها می شود و برای مهار کردن غریزه جنسی و کاستن از حساسیت باید هرگونه اختلاطی را مجاز دانست، نه با تجربه و واقعیت ها سازگاری، و نه با علم همخوانی دارد. آیا در دنیای غرب که هرگونه اختلاطی مجاز دانسته شد، حرص و آزار جنسی کم شده است و روابط نامشروع و بی بند و باری های اخلاقی رو به کاهش نهاده است؛ فیلم ها و عکس های مبتذل رونق خود را از دست داده اند؟ سقط جنین ها و تولد فرزندان نامشروع مهار شده است؛ آیا بر روابط نامشروع دو جنس مخالف، روابط نامشروع هم جنس بازی افزوده نشده است.

شهید بزرگوار مطهری در این رابطه سخن زیبایی دارد:

اشتباه فردید و امثال او در این است که پنداشته اند، تنها راه آرام کردن غرایز، ارضا و اشباع آنهاست... اینها چون یک طرف قضیه را خوانده اند، توجه نکرده اند که همان طور که محدودیت و ممنوعیت، غریزه را سرکوب و تولید عقده می کند، رها کردن و تسلیم شدن و در معرض تحریکات و تهییجات درآوردن آن، موجب از قاعده خارج شدن آن می شود... . به عقیده ما برای آرامش غریزه دو چیز لازم است: یکی، ارضاء غریزه در حد حاجت طبیعی و دیگری، جلوگیری از تهییج و تحریک آن. انسان از لحاظ حوایج طبیعی مانند چاه نفت است که تراکم و تجمع گازهای داخلی آن، خطر انفجار را به وجود می آورد. در این صورت، باید گاز آن را خارج کرد و به آتش داد. ولی این آتش را هرگز با طعمه زیاد نمی توان سیر کرد... . در مورد «الانسان حریص علی مامنع» باید گفت که انسان به چیزی حرص می ورزد که هم از آن ممنوع شود و هم به سوی آن تحریک شود؛ به اصطلاح، تمنای چیزی را در وجود شخص بیدار کنند و آن گاه او را از آن ممنوع سازند... .⁽⁵⁾

ج) این گفتار که «عصر ما، عصر ارتباطات است و این گونه مسائل در دنیای امروز حل شده است»، نوعی مغالطه می باشد؛ زیرا اولاً، قرار داشتن در عصر ارتباطات، چه ربطی به نادیده گرفتن مرزها و حریم ها دارد. آیا می توان به بهانه عصر ارتباطات، آداب و ارزش های اخلاقی را زیر پا نهاد و به بهانه برداشتن مرزها در ارتباطات بشر امروز، پرده اتاق یا دیوار میان خانه ها را نیز برداشت تا هر کاری که شخص در درون خانه خود انجام می دهد، در معرض دید همگان قرار گیرد. ثانیا، چه کسی باور می کند که این گونه مسائل در دنیای امروز حل شده است. فحشا، فساد، ابتذال، مجلات ضداخلاقی، روابط نامشروع اخلاقی، برنامه های مستهجن ماهواره ای، اینترنتی و... شواهد زنده و گویای فرورفتگی دنیای امروز در منجلاب ابتذال اخلاقی است.

3. دیدگاه معتدل

اعتدال در روابط زن و مرد آن است که از هرگونه افراط و تفریط پرهیز شود؛ یعنی نه چنان سخت گیرانه و تنگ نظرانه برخورد شود که در نگاه عرف و عقلا به هیچ وجه قابل عمل نباشد و نه چنان سهل گیرانه نظر داده شود که باعث پیآمدهای ناگوار و منفی گردد. معیار و میزان، ارتباط درست و سالم با حفظ همه حریم هاست.

قرآن کریم در بسیاری از موارد در روابط زن و مرد از کلمه «معروف» استفاده کرده است. این واژه 38 مرتبه به کار رفته است که 19 بار آن درباره ارتباط با زنان است. گویی معیار و میزان، «معروف» بودن روابط است. این واژه متضمن هدایت عقلی، حکم شرعی، فضیلت اخلاقی و سنت های ادبی و انسانی است و چون اسلام شریعت خود را بر اساس فطرت و خلقت بنا کرده است، «معروف» همان چیزی است که مردم آن را معروف بدانند؛ البته مردمی که از راه فطرت و از مقتضای نظام خلقت منحرف نگردیده باشند.⁽⁶⁾ بر اساس این تعریف، معیار در روابط زن و مرد را باید روشی دانست که جامعه با در نظر گرفتن راهنمایی عقل و شرع و فطرت می پسندد. بنابراین، ممکن است یک رابطه در شرایطی پسندیده و در شرایطی دیگر ناپسند باشد، یا برای عده ای پسندیده باشد و برای عده ای دیگر ناپسند؛ به عنوان مثال، در عرف متشرعه اگر ارتباط دو جنس مخالف در زمینه علمی، دینی یا اجتماعی و سیاسی، و یا جهت گفت وگو و تصمیم گیری در مسئله ازدواج و آینده زندگی مشترک باشد پسندیده و معروف است. اما اگر مسائل مورد گفت وگو، مسائل جنسی و شهوانی باشد، نگاه هایی که رد و بدل می شود معنادار باشد، حرکات و اطواری که طرفین نشان می دهند، محرک و مهیج باشد، پوشش ها نادرست، سبک و جلف باشد، صحبت ها بی محتوا، بی فایده و با خنده های بلند و وهن آمیز همراه باشد، از منظر عرف متشرعه و عقلا، منکر و ناپسند است؛ یا کسی از جهت ظاهری حد پوشش شرعی را رعایت کند، اما پوشش او تنگ، چسبان و محرک است و یا گفت وگوی دختر و پسر در مسائل علمی، فرهنگی، سیاسی یا حتی دینی و قرآنی باشد، اما شیوه سخن گفتن و حرکاتی همراه آن باعث شود که این ارتباط، منکر و ناپسند شمرده شود.

از دیدگاه اسلام، ارتباط میان زن و مرد، فی نفسه، ممنوعیتی ندارد. طبیعی است در جامعه ای که معمولاً نیمی از آن را جنس مرد و نیمی دیگر را جنس زن تشکیل می دهد، چاره ای جز ارتباط دو جنس مخالف با همدیگر نیست. به تعبیر دیگر، اجتماع مجموعه ای از زنان و مردان است و قابل تقسیم به جامعه مردان و جامعه زنان نیست.

از این دیدگاه زن و مرد باید با نگاه به شخصیت انسانی هم که به طور قطع در روابطی سالم خود را نشان می دهد، در تعاملات اجتماعی حضور یابند. عایقی مفید و مؤثر به نام هویت انسانی وجود دارد که سبب ایجاد جریانی سالم و آسیب ناپذیر در روابط میان زن و مرد می شود. بر این مبنا، مرد باید در زیرساخت های فکری خویش، تصویر درستی از زن به عنوان یک شخصیت ارجمند، پاک، باکرامت و با حرمت داشته باشد و زن نیز باید در روساخت های رفتاری اش که وجوه ارتباطی او را در پوشش، گفتار و حرکات نمایان می سازد، حرمت و کرامت زن بودن خود را نشان دهد. این تنها طریقی است که زن می تواند مقام و موقعیت خویش را در برابر مرد حفظ نماید. زن هر اندازه متین تر، باوقارتر و عفیف تر رفتار کند و خود را در معرض نمایش مرد قرار ندهد، بر حرمت و کرامتش افزوده می شود.

از دیدگاه اسلام، روابط زن و مرد نباید به گونه ای باشد که تمتعات جنسی در آن سهمی داشته باشد. زیرا تمتعات جنسی منحصرا در چارچوب زندگی زناشویی مجاز است و کشاندن آن از محیط خانه به اجتماع، موجب تضعیف فعالیت های اجتماعی می شود و در کنار عوامل دیگر، در کاهش آمار ازدواج، تأثیر مستقیم و به سزایی دارد؛ زیرا در سایه این روابط، ازدواج مانعی برای لذت جویی های نامحدود و آزاد محسوب می شود. معاشرت های آزاد و بی بند و بار، ازدواج را به صورت یک تکلیف و محدودیت در می آورد که باید آن را با توصیه های اخلاقی یا حتی با اعمال زور بر جوانان تحمیل کرد. تفاوت جامعه ای که روابط جنسی میان زن و مرد را به محیط خانوادگی و در قالب ازدواج سوق می دهد با اجتماعی که این روابط را آزاد می داند، پایان انتظار و محرومیت در اجتماع اول و آغاز محرومیت و محدودیت در اجتماع دوم است. در سیستم روابط آزاد جنسی، پیمان ازدواج به دوران آزادی دختر و پسر خاتمه می دهد و آنها را ملزم می سازد که به یکدیگر وفادار باشند، اما در سیستم اسلامی، ازدواج به محرومیت و انتظار آنان پایان می دهد.⁽⁷⁾

مبانی فقهی متعلقات اصلی ارتباط

در راستای تبیین ارتباط درست و پسندیده میان زن و مرد که توأم با حفظ حیاست، لازم است متعلقات یا لوازم اصلی این ارتباط که اعم از گفت وگو و مکالمه، پوشش، نگاه و لمس و تماس بدنی است، مورد بحث و بررسی فقهی قرار گیرد.

الف) مکالمه و گفت وگو

شرط اصلی در برقراری هرگونه رابطه ای، مکالمه و گفت وگو است. به گونه ای که اگر گفت وگو صورت نگیرد، تقریبا ارتباط به صورت بی معنا و لغو درمی آید. از دیدگاه فقهی و متون دینی، صرف گفت وگو میان زن و مرد نامحرم ممنوعیتی ندارد، اعم از اینکه گفت وگو درباره مسائل علمی، سیاسی یا درباره مسائل معمولی، عادی و روزمره باشد. امام خمینی قدس سره می فرماید:

اقوا این است که شنیدن صدای زن نامحرم در صورتی که با تلذذ و ریبه نباشد، جایز است و نیز برای زن جایز است، در صورتی که خوف فتنه ای نباشد، صدای خود را به مردان نامحرم بشنوایاند... . جمعی به حرام بودن شنیدن صدای زن و شنواندن آن قائل شده اند. اما این قول ضعیف است. البته بر زن حرام است که با مردان به گونه مهیج شهوت، گفت وگو کند؛ یعنی صدای خود را نازک، لطیف و زیبا کند تا دل های بیمار به طمع بیفتند.⁽⁸⁾

صاحب عروة الوثقی نیز به همین معنا فتوا داده است.⁽⁹⁾

ب) پوشش

بر زن واجب است که در هنگام حضور در جامعه و ارتباط با جنس مخالف، خود را بپوشاند. البته پوشش زن در برابر مردان بیگانه، اختصاص به شریعت اسلام ندارد و در میان برخی از ادیان دیگر، چه در گذشته و چه در حال، این امر مطرح بوده و هست. آنچه به عنوان پوشش برای زنان در اسلام مقرر شده است، بدین معنا نیست که آنان را از حضور در اجتماع منع کند؛ بلکه زن باید در معاشرت و ارتباط با مردان خود را بپوشاند و به جلوه گری و خودنمایی نپردازد.

استاد مطهری در مورد فلسفه حجاب بیان بسیار رسا و زیبایی دارند:

حقیقت امر این است که در مسئله پوشش، سخن در این نیست که آیا زن خوب است پوشیده در اجتماع ظاهر شود یا عریان. روح سخن این است که مردان فقط در محیط خانوادگی و به وسیله ازدواج و همراه یک سلسله تعهدات سنگین می توانند از زنان به عنوان همسران قانونی کام جویی کنند. اما در محیط اجتماع، استفاده از زنان بیگانه ممنوع است و زنان نیز از اینکه مردان را در خارج از کانون خانوادگی کامیاب سازند، به هر صورت ممنوع می باشند. این امر علاوه بر اینکه به بهداشت روانی اجتماع کمک می کند، از جنبه خانوادگی سبب تحکیم روابط افراد خانواده و برقراری صمیمیت کامل بین زوجین می شود و از جنبه اجتماعی موجب حفظ استیفای نیروی کار و فعالیت اجتماع می شود و سبب افزایش ارزش زن در برابر مرد می شود.⁽¹⁰⁾

ج) نگاه

موضوع مهم دیگر در بحث روابط، مسئله نگاه، و پاسخ به این پرسش است که آیا نگاه زن و مرد، نسبت به هم جایز و رواست. اگر جایز است، حدود آن چیست و در صورت حرمت و ممنوعیت، در چه صورت هایی استثنا شده است. ملازمه ای میان مسئله پوشش و جواز نگاه مطرح نیست. ممکن است پوشش وجه و کفین بر زن واجب نباشد، اما نگاه به آن بر مرد حرام باشد؛ لذا جواز یا عدم جواز نگاه، نیاز به بحث مستقل دارد. حرمت نگاه مرد به زن نامحرم در غیروجه و کفین، همان گونه که در جواهرالکالم و مستمسک العروة الوثقی آمده است، اجماعی بلکه ضروری مذهب است. اما در مورد حرمت یا عدم حرمت نگاه به وجه و کفین، اختلاف نظر وجود دارد. برخی برای حرمت نظر، به این آیات استشهاد کرده اند: «قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَرِهِمْ وَ یَحْفَظُواْ فُرُوجَهُمْ ... وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَرِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ...»؛⁽¹¹⁾ «به مؤمنان بگو چشمان خود را فروگیرند و دامن خود را حفظ کنند و به زنان باایمان بگو چشمان خود را فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند». برخی دیگر از جمله استاد مطهری بر دلالت این آیات بر حرمت نگاه و وجوب ترک